مطهری و شریعتی و... در افغانستان ممنوع شدند

«شریعتی»، «مطهری»، حتی «آوینی» در لیست کتاب‌های ممنوعه طالبان قرار دارند. هر کتابفروشی و کتابخانه‌ای این کتاب‌ها را داشته باشد باید جمع‌آوری کند و اگر این اتفاق نیفتد، جریمه سخت در انتظارشان خواهد بود. «برگشت به عقب»، شاید درست‌ترین توصیف برای این روزهای مردم افغانستان باشد. این جمله محمدعلی است که با حسرت از اوضاع کتاب و نشر در افغانستان می‌گوید. چند روز پیش خبری در برخی رسانه‌ها منتشر شد که امارت اسلامی (طالبان) لیست جدیدی از کتاب‌های ممنوعه را اعلام کرده و گفته دیگر هیچ کتابفروشی و کتابخانه‌ای اجازه فروش و امانت این کتاب‌ها را ندارد.

 لیست منتشرشده کتاب‌های ممنوعه 400 عنوان و موضوعاتی مانند حکومت‌داری مدرن، آزادی‌های سیاسی و کثرت‌گرایی مذهبی دارد، همچنین کتاب‌هایی که شامل موضوعاتی مانند دموکراسی و حقوق شهروندی‌اند، در لیست دیده می‌شود. البته در نگاه اول شاید این برداشت شود که فقط کتاب‌های سیاسی و مذهبی ممنوع شده‌اند اما جالب است بدانید ادبیات و شعر هم در این لیست وجود دارد، نام برخی شاعران و نویسندگان افغانستان که در ایران هم کتاب‌هایی را منتشر کرده‌اند در این لیست به چشم می‌خورد.

محمدعلی که خودش سابقه کتابفروشی در افغانستان را دارد و الان درحال تحصیل در دانشگاه است، این مدل نگاه به کتاب‌ها را ناشی از به قدرت رسیدن طالبان می‌داند و می‌گوید: «همان ابتدای حضور طالبان می‌دانستیم که این اتفاق‌ها می‌افتد، اما خودشان با این مدل آمدند که ما به کتابفروشی و کتابخانه کاری نخواهیم داشت و همان قوانینی که از قبل بوده، اجرا می‌شوند؛ اما حالا این ممنوعیت هرروز مدلش تغییر می‌کند و کتاب‌های بیشتری اضافه می‌شوند.»

رسانه‌های مرتبط با افغانستان هم بعد از اعلام این خبر، گزارش‌های مختلفی را منتشر کرده و نوشته‌اند طالبان دستور داده این کتاب‌ها فروخته نشوند و از قفسه‌‌ها خارج شوند، نکته دیگر این است که به‌جای کتاب‌های ممنوع‌شده، کتاب‌هایی خاص مطابق با ایدئولوژی طالبان در کتابخانه‌های عمومی و کتابفروشی‌‌ها جایگزین می‌شوند. اردیبهشت‌ امسال، کتاب‌هایی که در لیست ممنوعه طالبان قرار داشت 100 عنوان بود و اعلام شد کتابفروشان و کتابخانه‌ها قفسه‌های خود را از این کتاب‌ها خالی کنند. حالا بعد از گذشت 6 ماه، این لیست به 400 عنوان رسیده است و باید دید تا پایان سال چه کتاب‌هایی به این لیست اضافه می‌شوند.

سال‌هاست ایران و افغانستان به‌دلیل زبان مشترک‌شان در زمینه نشر با هم همکاری دارند و کتاب‌های ایرانی در افغانستان وجود دارد، کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، اذعان دارند صنعت نشر ایران به پیشرفت نشر افغانستان بسیار کمک کرده است.

به گفته فعالان حوزه کتاب و نشر که در افغانستان حضور دارند، این کشور تا سال 2000 در محدودیت‌های زیادی قرار داشت، از‌جمله اینکه تا سال 1995 طالبان در این کشور حکمرانی می‌کرد و قبل از آن مردم جنگ‌های داخلی را تجربه کرده بودند، بنابراین با توجه به ناآرامی‌های سیاسی و سانسور‌های شدید طالبان، کتابفروش و ناشر به‌معنای واقعی وجود نداشت. آن زمان طالبان براساس فهرست کتاب‌های تولیدشده که ازسوی مراکز دولتی دریافت می‌کرد، کتاب‌های به‌اصطلاح ممنوعه را به آتش می‌کشید. در آن شرایط توان توسعه صنعت چاپ و نشر وجود نداشت، از سوی دیگر ناشران خصوصی هرگز حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه نمی‌‌شدند. بعد از سال 2000 عواملی از‌جمله آزادی‌بیان، پیوستن به قانون کپی‌رایت و قوانین دیگر حمایت از مالکیت فکری ناشران موجب شدند ناشران نیاز جوانانی که در فضای باز به دانشگاه‌‌ها راه پیدا کرده بودند و همچنین مطالعه برای سرگرمی را پاسخ دهند. درمجموع تا قبل از ورود دوباره طالبان با وجود همه مشکلات اقتصادی و ادامه ناآرامی‌های سیاسی، ناشران خصوصی در افغانستان فعالیت می‌کردند و اوضاع تازه به‌ثبات رسیده بود اما شرایط فعلی و روبه‌رو شدن دوباره با طالبان باعث شده مشکلات این حوزه صدچندان شود.

ممنوعیت طالبان برای حوزه کتاب و نشر به نمایشگاه کتاب تهران هم رسید. سال 1402 پس از قدرت گرفتن امارت اسلامی در افغانستان، حضور ناشران این کشور با اما و اگر همراه شد و برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران، با ممیزی‌های فراوان طالبان روبه‌رو شدند و برخی ناشران هم اجازه حضور پیدا نکردند. در نمایشگاه کتاب امسال هم هیچ ناشری از افغانستان حضور نداشت.

در این گزارش جدولی را منتشر کرده‌ایم که 40 عنوان از ۴۰۰ کتاب ممنوعه طالبان در آن وجود دارد، برخلاف اعلام طالبان که این کتاب‌ها را کتاب‌های دینی و یا سیاسی عنوان کرده، کتاب‌های حوزه ادبیات هم وجود دارد و براساس اطلاعات خبرنگار «فرهیختگان» دولت طالبان ممنوعیت حوزه ادبیات را در این چندسال بیشتر کرده و نظارت جدی بر این حوزه وجود دارد. در گذشته کتاب‌های بسیاری از نویسندگان ایرانی در حوزه داستان و شعر به افغانستان می‌رسید و بسیار هم مورد استقبال بود اما در شرایط فعلی ورود کتاب‌های این حوزه با سخت‌گیری بیشتری انجام می‌گیرد.

یک ناشر افغانستانی که سال‌های زیادی است در کابل کتابفروشی دارد، معتقد است شرایط فروش کتاب به‌گونه‌ای شده که باید کتابفروشی‌اش را تعطیل کند، چون نمی‌تواند مخارج آن را تأمین کند. او که می‌خواهد نامش ذکر نشود، می‌گوید: «شما لیست جدید کتاب‌ها را ببینید، متوجه می‌شوید چه شرایطی برای چاپ کتاب وجود دارد. شرایط نشر کتاب در افغانستان، تازه به روزهای خوب رسیده بود اما دوباره با قوانین سخت‌گیرانه‌ای که حتی به زندان هم ختم می‌شوند، راهی برای ادامه مسیر نداریم! بسیاری تصمیم گرفته‌اند کتابفروشی‌شان را تعطیل کنند، چون فروش کتاب ندارند و از آن‌طرف هرروز باید درگیر جمع کردن کتاب‌هایی باشند که از ایران یا کشورهای دیگر رسیده است و دولت آنها را جمع می‌کند.»

این روزها آتش بدون‌دودی در افغانستان به راه افتاده که هیچ‌کس متوجه آن نمی‌شود. اگر شرایط به همین شیوه ادامه پیدا کند، اثری از داستان، شعر و حتی کتاب در این کشور باقی نخواهد ماند.