شرایط سیاسی و اجتماعی زنان پس از رحلت پیامبر(ص) به مرور تغییر کرد تا جایی که در ایام زندگی حضرت معصومه(س) شاهد اوج خانه نشینی زنان مسلمان هستیم. در همین راستا، با مرضیه محمدزاده، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و پژوهشگر تاریخ اسلام که تمرکز ویژه‌ای بر شناخت و بازنمایی زنان خاندان اهل‌بیت داشتند، به گفت‌وگو پرداختیم.
ایسنا- آیا حضرت معصومه(س) در دورانی زندگی می‌کردند که زنان پس از رحلت پیامبر(ص) به کنج خانه‌ها روان شده بودند؟
امویان و عباسیان برای اینکه شرایط را برای انجام جنایت‌های خود هموار کنند، زنان را از عرصه حذف کردند. وقتی زنان در عرصه نباشند مردان نیز از عرصهٔ سیاسی و اجتماعی دور خواهند شد وقتی زن به میدان بیاید برادران و پسران و برادران و همسر او نیز وارد می‌شوند. سیاست حذف کردن زنان از ساحت اجتماعی و سیاسی از زمان امویان کلید خورد و در دوران عباسیان ادامه یافت، درحالی که در عصر نبوی و در دوران زمامداری امام علی(ع) زنان در کنار اهل بیت و رسول الله حضور داشتند.
ایسنا- شرایط زنان در دوران حکومت عباسیان و امویان چه تفاوتی با دوران حکومت پیامبر(ص) داشت؟
زنان در دوران پیامبر(ص) و بعد از ایشان در دوران امام علی(ع) و در نهایت تا زمان امام حسین(ع) حضور بسیار پررنگی دارند، اما در ادامه در اثر سیاست‌های امویان و عباسیان، زنان کمتری در اطراف اهل‌بیت دیده می‌شوند.
امویان و عباسیان، با ابزار زور و تهدید و آزار و اذییت زنان را کنار زدند. «سودۀ حمدانی» جلوی معاویه از امیرالمؤمنین دفاع کرد. «افرشه» زن دیگری است که در دوران زندگی امام علی(ع) از ایشان حمایت کرد. این زنان، از جمله زنانی بودند که مورد آزار قرار گرفتند و به همین دلیل سایر زنان به مرور از کنشگری منصرف شدند. این درحالی است که نبی مکرم اسلام(ص) در زمانی رئیس حکومت بودند، بسیار به زنان بها می‌دادند و به طور ویژه از زنانی که به ایشان اعتراض داشتند، حمایت می‌کردند. اسماء دختر یزیدابن سکن جلوی رسول‌الله می‌ایستد و به ایشان اعتراض کرده و می‌گوید: «چرا مدام آیاتی را به زبان می‌آورید که از مردان صحبت و تجلیل می‌کند و آنها را مجاهد می‌نامد؟ پس نقش ما چیست که در غیاب مردان از خاندان آنها حفاظت می‌کنیم؟» رسول‌الله(ص) پس از اعتراضات این زن، خطاب به اصحاب خود می‌گوید: «کدام یک از شما این‌گونه می‌تواند از خود دفاع کند و حرف بزند؟ »
پیامبر(ص) به طور واضح از زنی که به ایشان معترض شده بود حمایت کرد اما معاویه، با نام خلیفه مسلمین، رفتار متفاوتی در برابر سودۀ حمدانی داشت. همسر «عمرو بن حمق» یکی دیگر از زنان علوی بود که معاویه او را به زندان انداخت و علیرغم اینکه او را آزاد کرده بود، دستور داد که در بین راه جان او را بگیرند.
در تاریخ اسلام بارها شاهد این مسئله هستیم که نقش‌آفرینی زنان، سرنوشت جنگ‌ها را هم تغییر داده است. در زمان مسلم ابن عقیل، زنان به نفع مسلم وارد میدان نشدند و چه بسا بر علیه او فعالیت کرده و مردان‌شان را از اطراف او دور کردند. در نهایت نیز سرنوشت مسلم به شهادت انجامید. علت پیروزی مختار هم این است که زنان در دفاع از اهل‌بیت از خانه‌ها بیرون آمدند.
ایسنا- آیا این گزاره را تأیید می‌کنید که حضرت معصومه(س) برای زنان جلسات درس برپا می‌کردند؟
زنان خاندان اهل‌بیت، همگی عالم بودند و طبیعی است که آنها خود را ملزم می‌کردند که این علم را به دیگران نیز آموزش دهند. در تاریخ، پرسش و پاسخ‌های زنان خاندان پیامبر(ص) با مردان و زنان ذکر شده است. برای مثال جابرابن عبدالله انصاری و سلمان فارسی از حضرت زهرا(س)، عبدالله ابن عباس، از حضرت فاطمه(ع) و بانو زینب کبری(ع) و ابراهیم ابن مالک اشتر و عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه از عقیلۀ بنی‌هاشم(ع) سؤال پرسدند و جواب گرفتند. جنسیت سؤال کننده، برای دختران اهل‌بیت اهمیتی نداشت و به سؤالات پاسخ می‌دادند.
در تاریخ به طور واضح ذکر نشده است که این بزرگواران کلاس درسی برپا می‌کرده‌اند، اما از این خاندان برمی‌آید که جلساتی را برای درس و بحث تشکیل داده باشند. حضرت زینب(س) به ابن‌عباس تفسیر قرآن درس می‌دادند. حضرت معصومه نیز واقعاً زنی عالم و خواهر تنی امام علی (ع) بود و علقۀ شدیدی بین این خواهر و برادر وجود داشت. این خاندان نیز اعتقاد دارند که وقتی چیزی را آموختند موظف هستند که آن را به دیگران انتقال دهند.
ایسنا- چرا دختران امام کاظم(ع) از جمله حضرت معصومه(س) مجرد ماندند؟
طبق یک روایت، امام کاظم(ع) (بنا به دلایلی که توضیح داده نشده) ازدواج دخترانشان را ممنوع ساختند و به‌جز ام‌سلمه که در مصر با پسر عمویش قاسم‌بن محمد بن جعفر ازدواج کرد، دیگر هیچ‌یک از آنان ازدواج نکردند. حتی در این‌باره گفته شده که میان قاسم و خویشانش جریان سختی پیش آمد تا آنجا که قاسم قسم خورد که جامه از وی دور نکرده و جز آنکه او را به حج برد، منظوری دیگر از این عقد نداشته است.
حال این سؤال مطرح می‌شود که چرا امام کاظم(ع) دخترانشان را از ازدواج منع کردند؟ در پاسخ به این مطلب ابتدا باید به روایاتی درباره ازدواج اشاره کرد. پیامبراکرم(ص) می‌فرمایند: «ازدواج سنت من است»، هرکس از سنت من رو بگرداند، از من نیست. امام محمدباقر(ع) فرمودند: «هیچ بنایی در اسلام محبوب‌تر و عزیزتر از ازدواج در نزد خداوند نیست.» براساس این احادیث امکان ندارد امام کاظم(ع) مخالف سیره جدش رسول‌الله(ص) عمل نمایند و فرزندانشان را از ازدواج منع کنند.
علامه باقر شریف قرشی این قول را قابل قبول نمی‌داند و می‌نویسد: «در وصیت‌نامه امام چنین عبارتی وجود ندارد که دخترانش را از ازدواج منع کرده باشد، بلکه امر ازدواج دخترانش را بر عهده امام رضا(ع) گذاشته بود و این سخن دور از حقیقت و از مطالب ساختگی است و هیچ‌کس جز یعقوبی آن را ذکر نکرده است. آخر چگونه ممکن است امام دختران خود را از گزینش همسر بازدارد درحالی‌که اسلام ترغیب به ازدواج نموده و آن را مندوب دانسته است.» این سخنِ علامه درست است که امام کاظم(ع) در وصیت‌نامه خود پس از آنکه همه فرزندانشان را به تبعیت از امام رضا(ع) فرمان دادند، در مورد ازدواج دخترانشان فرمودند: «و اگر کسی از آنها بخواهد خواهر خود را عروس کند، بدون اجازه و دستور او یعنی امام رضا(ع)، این حق را ندارد.» آن حضرت در جای دیگر از همین وصیت‌نامه می‌فرمایند: «و جز به رأی و مشورت او(امام رضا(ع)) نه هیچ برادر مادری و نه هیچ سلطان و نه هیچ عمویی حق ندارد دخترانم را شوهر دهد، اگر این کار را بکنند با خدا و رسولش مخالفت کرده و با سلطنت خدایی جنگیده‌اند. علی به مصالح قومش در امر ازدواج از همه آنها آگاه‌تر و داناتر است، اگر خواست تزویج می‌کند و اگر نخواست، نمی‌کند.»
در واقع امام هفتم در این وصیت‌نامه به فرزندان خود اعلام می‌کنند که حجّت خدا بعد از وی حضرت رضا(ع) است و باید در هر موردی از جمله مسأله ازدواج، از آن حضرت اطاعت کنند و اجازه بگیرند، اما نمی‌فرماید که ازدواج نکنند.
اگرچه علامه، قول یعقوبی را رد کرده است، اما یعقوبی مورخ متشرعی است و اصولاً بدون دلیل حرف نمی‌زند، از طرف دیگر، در هیچ‌یک از کتب تاریخی نامی از دامادهای امام برده نشده است و مهم‌ترین دختر آن امام که حضرت فاطمه معصومه(س) هستند، در سن ۲۸ سالگی و در حالی از دنیا رحلت فرمودند که ازدواج نکرده بودند. پس باز این سؤال مطرح می‌شود که چرا هیچ‌کدام ازدواج نکردند و امام رضا(ع) خواهرانش را شوهر نداد؟
گفته شده دختران امام کاظم(ع) از جمله حضرت معصومه(س) کفو نداشتند و همین امر سبب تجرد آنان گردید. این نظریه نمی‌تواند قابل تأیید باشد؛ زیرا اولاً سیره ائمه معصومین(ع) این نبوده که دختران خود را به‌جهت پیدا نشدن کفو در خانه نگه‌دارند و مانع ازدواج آنان شوند، بلکه آنان هم در قول و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه را کفو یکدیگر می‌دانستند. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که آن حضرت فرمود: هرگاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می‌پسندید (هرچند در حدّ دختر شما نباشد)، شوهر دهید و اگر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ بر پا می‌شود.
آنچه به نظر درست می‌آید مهم‌ترین دلیل تجرد حضرت معصومه(س) و سایر خواهرهای ایشان اختناق شدید حاکمیت عباسی بوده است. به نظر می‌آید چون امام در دوران بسیار سختی به‌سر می‌بردند و شاید برای اینکه راه را بر هرگونه سوءاستفاده از جانب عباسیان نسبت به خانواده و نزدیکانشان ببندند، با وجود تأکید فراوان ائمه معصومین(ع) بر مسأله ازدواج، چنین سخنی فرموده‌اند. از طرف دیگر اگرچه در دین مبین اسلام به ازدواج اهمیت فوق‌العاده‌ای داده شده است، اما باید توجه داشت طبق آیه قرآن در سوره نساء که می‌فرماید: «مجرّدهای خود را به ازدواج در بیاورید اما اگر شرایطش فراهم نشد، عفاف پیشه کنند.» باید در نظر داشت که همیشه بخشی ازمؤمنین هستند که شرایط ازدواج برای آنها فراهم نمی‌شود. وضعیت خاندان اهل بیت(ع) در آن زمان نیز به‌گونه‌ای بود که دختران امام نتوانند به راحتی ازدواج کنند و در نتیجه مجرد ماندند، به‌نظر می‌رسد برای این افراد الگوپذیری از حضرت معصومه(س) بهترین راه رسیدن به کمال و سعادت است. چنان‌که تجرّد آن بانو از کمالات ایشان کم نکرده است.
با این وجود، این مسئله هنوز جای بحث دارد و از محقّقین محترم تاریخ اسلام، انتظار می‌رود تا در این باب تحقیقات مبسوطی انجام داده و از زوایای مختلف و با توجه به شرایط ویژه‌ای که امام در آن دوران داشته‌اند، این امر را بررسی کرده و دلایل آن را روشن سازند.
ایسنا- چه چیزی منجر به شناخته شدن و متمایز شدنِ حضرت معصومه(س) از میان سایر دختران و خواهران اهل‌بیت شد؟
هجرت به ایران، چیزی است که باعث دیده شدن و برجسته شدن حضرت معصومه(س) در میان سایر دختران اهل‌بیت شده است. حضرت زینب (س) و خواهر ایشان ام‌کلثوم نیز همراه برادرشان هجرت کردند و این هجرت از محل زندگی ایشان بود که باعث شناخته شدن آنها شد. افرادی که هجرت کردند، در میان مردم مطرح می‌شدند. نفیسه خاتون(س)، دختر امام موسی‌ابن جعفر(ع) نیز در میان مردم مصر شهرت زیادی دارد و بارگاهی برای او ساخته شده است و رمز این شهرت، همان هجرت است. نفیسه خاتون از شهر خود هجرت کرد و در مصر کلاس درس تشکیل داد و همین هجرت منجر به بروز و ظهورش شد. اینکه نام و اثر سایر زنان خاندان اهل‌بیت تا اکنون باقی نمانده است، یه این دلیل نیست که فعال نبوده‌اند بلکه به این دلیل است که در دیار خود ماندندو شهزت آنها در حد شهر خودشان باقی ماند و احتمالاً به اندازهٔ نفسیه‌خاتون(س) و حضرت معصومه(س) مورد اکرام و بزرگداشت قرار نگرفتند. هجرت به شهری که کمتر خاندان رسالت را به خود دیده است، مردم را پیرامون فرزندان اهل‌بیت جمع کرده و مردم برای آنها حرمت ویژه قائل می‌شدند و برای آنها بارگاه‌هایی ساختند که تا امروز حفظ شده است. شاید اگر حضرت معصومه در مدینه یا بغداد می‌ماند، بارگاهی جداگانه نداشت و از سایر دختران اهل‌بیت متمایز نمی‌شد وگرنه دختران ائمه، همگی عالمه بودند و فرزندان خوبی تربیت کردند که برخی از آنها نهضت‌هایی را به وجود آوردند اما به این علت که هجرت نکردند، در تاریخ مطرح نشدند.
از جانب دیگر امام رضا(ع) نه فقط نزد شیعیان بلکه نزد کل مسلمانان از جمله اهل سنت جایگاه ویژه‌ای دارند و به چشم امامی که هجرت کرده است، شناخته شده هستند. هجرت یک پدیده سیاسی و اجتماعی است و در زندگی زنان و مردان خاندان رسول‌الله(ع) تاثیرات غیر قابل انکاری داشته است. در نهایت نیز به جهت سختی راه دچار بیماری شدند. در ساوه و قم افرادی که به استقبال او رفتند، از شیعیان بودند و غریبه‌ای در اطراف ایشان نبود به همین دلیل تئوری مسموم شدن ایشان منطقی به نظر نمی‌رسد. طبق شواهد برای بهبود ایشان نیز تلاش.های زیادی صورت گرفت اما در نهایت از دنیا رفتند. سفر همواره در دوران قدیم با سختی‌های بسیاری همراه بوده است و حتی امام رضا(ع) نیز در این راه بیمار و سپس مسموم شدند.
انتهای پیام
