به گزارش خبرنگار مهر، یافتن پاسخ به این سوال که پژوهش‌ها تا چه اندازه می‌توانند مشکلات کشور را حل کنند؟ نیازمند زیرساخت‌ها و ابزارهایی برای سنجش تأثیر پژوهش‌ها است. قدم‌های ابتدایی در این مسیر برداشته شده است و با همراهی و مشارکت بازیگران عرصه علم و پژوهش کشور می‌توان به طراحی نظام ملی سنجش تأثیر پژوهش در ایران امید داشت.
کرسی «سنجش تأثیر پژوهش در ایران با سنجه‌های کمی» با حضور بهروز رسولی، فریبرز درودی و رضا رجبعلی‌بگلو؛ اعضای هیات‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و سعید اسدی عضو هیات‌علمی دانشگاه شاهد در پژوهشگاه ایرانداک برگزار شد. بهروز رسولی در مورد طرح تحقیقاتی انجام شده در حوزه «سنجش تأثیر پژوهش در ایران» در این برنامه توضیحاتی ارائه کرد و فریبرز درودی و سعید اسدی این طرح پژوهشی را مورد نقد قرار دادند.
دکتر بهروز رسولی با بیان این‌که در ۵۰ سال گذشته یکی از سوالات مطرح در سطح سیاست‌گذاری چگونگی سوق دادن پژوهش به سمت حل و فصل مسائل کشور بوده است؛ گفت: در گذشته برای سنجش تأثیر پژوهش قائل به شهود بودیم و از نظر شهودی به دنبال تأثیر پژوهش‌ها بر جامعه بودیم ولی با گستردگی زیست‌بوم علم، افزایش انتشار مقالات علی در دنیا وابستگی به شهود نمی‌تواند کارآمد باشد.
مجری طرح تحقیقاتی سنجش تأثیر پژوهش در ایران با اشاره به تجربیات کشورهای مختلف در این حوزه، اظهار کرد: در کشورهای زیادی مطالعه در مورد سنجش تأثیر پژوهش انجام شده است و کشورهایی مثل انگلیس و استرالیا نظام‌های ملی برای سنجش تأثیر پژوهش راه‌اندازی کرده‌اند. ایران نیز خارج از بحث نیست و ما نیز باید به دنبال فهم تأثیر پژوهش‌های کشور باشیم و به این پرسش پاسخ دهیم که آیا پژوهش‌های انجام شده در کشور به درد جامعه می‌خورد یا خیر.
رسولی با بیان این‌که در ادبیات تعاریف مختلفی از تأثیر پژوهش یا Research Impact وجود دارد، گفت: در ادبیات بیش از ۴۰ تعریف در مورد تأثیر پژوهش ارائه شده است. در یکی از این تعاریف عنوان می‌شود که تأثیر پژوهش، تأثیری است که پژوهش فراتر از دانشگاه دارد.
وی با اشاره با نقش استناد در تأثیر پژوهش گفت: با راه‌اندازی وب آو ساینس (ISI قدیم) امکان ردگیری مقالات فراهم شد. در گذشته استناد به مقالات به عنوان نشانه‌ای از کیفیت آن مطرح می‌شد ولی بعدها استناد به مقاله تبدیل به نشانه «تأثیر پژوهش» شد. گاهی اوقات در مورد تأثیر پژوهش، تنها تأثیر سودمند مورد نظر است ولی این دیدگاه درست نیست برخی از پژوهش‌ها ممکن است سودمند نباشند ولی تأثیرگذار باشند.
استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک در مورد ابعاد مختلف تأثیر پژوهش گفت: پژوهش ممکن است در ابعاد مختلفی از جمله بخش‌های اجتماعی، اقتصادی، سلامت، فرهنگ و … اثرگذار باشد. در هر یک از این ابعاد نیز ممکن است زمان تأثیرگذاری پژوهش متفاوت باشد. برای مثال ممکن است با یک پژوهش افزایش فهم و آگاهی جامعه به سرعت اتفاق بیفتد ولی تأثیر پژوهش در حوزه محیط زیست ممکن است قرن‌ها بعد صورت گیرد.
مجری طرح سنجش تأثیر پژوهش درباره فرآیند تأثیر پژوهش توضیح داد: فرآیند تأثیر پژوهش از درون‌دادهای پژوهش شروع می‌شود و پس از آن به سمت فعالیت‌ها، برون‌دادها، برآیندها می‌رود و در نهایت به تأثیر می‌رسد. زمانی می‌توانیم بگوییم که فرآیند پژوهش ارزشمند بوده که این فرآیند به صورت کامل طی شده باشد و به تأثیر رسیده باشد.
چرا سنجش تأثیر پژوهش مهم است
وی در خصوص اهداف سنجش تأثیر پژوهش گفت: در سنجش تأثیر پژوهش چهار هدف دنبال می‌شود. گاهی هدف از سنجش تأثیر پژوهش «توجیه» است و برای دولت، سیاست‌گذار، وزارت علوم و … دلیل منطقی برای توجیه کردن سیاست‌گذاری و هزینه‌کرد پژوهش آورده شود. هدف دیگر «تحلیل» و فهم چگونگی کارکردن و پیشرفت علم است. هدف سوم «تخصیص» منابع مالی بر پایه تأثیر پژوهش است و بر اساس میزان تأثیر، منابع مالی بیشتری اختصاص یابد. در نهایت هدف از سنجش تأثیر پژوهش «مسئولیت‌پذیری» است و این‌که پژوهشگر در مورد تأثیر پژوهش به مالیات دهندگان و اهداکنندگان و جامعه پاسخگو باشد.
چالش‌های مسیر سنجش تأثیر پژوهش
رسولی با بیان این‌که مسیر سنجش تأثیر پژوهش دشوار است و چالش‌های اساسی در این مسیر وجود دارد، اظهار کرد: چالش‌های مختلفی از جمله تأخیر زمانی هزینه‌های اجرا، واحد ارزیابی داده و منابع داده، نسبت و مشارکت و تفاوت حاشیه‌ای در مسیر سنجش تأثیر پژوهش وجود دارد. سنجش تأثیر پژوهش هزینه‌های اجرایی بسیار زیادی دارد و در کشور انگلیس که نظام ملی در برای تأثیر پژوهش‌ها وجود دارد سالانه هزینه‌های زیادی صرف این‌کار می‌شود.
وی افزود: همچنین در تأثیر پژوهش تأخیر زمانی وجود دارد. برای مثال مقالات دانشمندی مانند اینشتین با وجودی که در حوزه‌ای بود که تأثیر زود اتفاق می‌افتد، ۵۰ سال بعد مورد استفاده قرار گرفت. درحوزه‌ای مثل فلسفه شاید ۱۰۰ سال برای اثرگذاری پژوهش فلسفی زمان نیاز باشد.
مجری طرح سنجش تأثیر پژوهش در مورد یکی دیگر از چالش‌های این مسیر گفت: یکی از این چالش‌ها «واحد ارزیابی» است. برای مثال در مورد آلودگی‌هوا شاید ده‌ها رشته تأثیر گذار باشند. در صورتی که سال‌ها بعد کیفیت هوا بهبود یابد، چگونه می‌توان فهمید که پژوهش‌های کدام حوزه در این بهبود تأثیر داشته است و چگونه می‌توان اطمینان داشت که این بهبود در نتیجه پژوهش‌ها اتفاق افتاده است.
رسولی تاکید کرد: علی‌رغم وجود این چالش‌ها نظام‌های پژوهشی باز هم به برررسی و سنجش تأثیر پژوهش علاقه‌مند هستند.
عضو هیات‌علمی ایرانداک در مورد طرح «شناسایی و ارزش‌گذاری سنجه‌های سنجش تأثیر پژوهش در ایران» توضح داد: هدف از این پژوهش شناسایی و اعتبارسنجی ابعاد، شاخص‌ها و سنجه‌های تأثیر پژوهش و وزن‌دهی به این ابعاد در بافت ایران بود که در نهایت به طراحی سامانه سنجش تأثیر پژوهش منجر شد. در این پژوهش از طریق مصاحبه با خبرگان این حوزه که افرادی از قبیل وزرای علوم و معاونان آن‌ها ابعاد مختلف تأثیر پژوهش استخراج و وزن‌دهی شدند.
وی ادامه داد: در این مطالعه ابعاد کلی تأثیر پژوهش در ۶ بعد «آموزشی و پژوهشی»، «زیست‌محیطی»، «سیاسی، سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری»، «اجتماعی»، «فرهنگی»، «اقتصادی، کسب و کار و خدماتی» و «بهزیستی و سلامت» تقسیم‌بندی شد. این ابعاد مختلف، سنجه‌هایی نیز در زیر مجموعه خود دارند.
رسولی خاطر نشان کرد: یافته‌های این مطالعه نشان داد که بُعد تأثیر اقتصادی با ۲۵ درصد بیشترین وزن را دارد. بعد بهزیستی و سلامت ۱۹ درصد، ابعاد زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی ۱۵ درصد، بعد سیاسی و سیایت‌گذاری ۱۴ درصد و بعد آموزشی و پژوهشی ۱۲ درصد وزن دارند.
عضو هیات‌علمی ایرانداک به محدودیت‌های این طرح اشاره کرد و گفت: در این طرح محدودیت‌هایی وجود دارد. از جمله این که شناسایی همه سنجه‌ها شدنی نیست. زمان اثرگذاری پژوهش روشن و مشخ نیست و گروه محدودی نمی‌توانند تأثیرات پژوهش را مشخص کنند و همچنین دسته‌بندی کردن آثار به آسانی مقدور نیست. ولی با این حال، سنجش تأثیر پژوهش حتی به صورت ناقص نیز می‌تواند دیدی از آن ارائه دهد.
طراحی سامانه‌ای برای سنجش تأثیر پژوهش
وی در مورد راه‌اندازی سامانه در این خصوص اظهار کرد: نتایج این طرح تحقیقاتی به طراحی سامانه‌ای برای سنجش تأثیر پژوهش در ایران منجر شد. در حال حاضر هنوز داده‌ها وارد این سامانه نشده است ولی با وزارت علوم رایزنی‌هایی در مورد این موضوع انجام شده است و امیدواریم به زودی این کار انجام شود.
در ادامه این جلسه دکتر سعید اسدی عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شاهد به نقد این طرح پژوهشی پرداخت و گفت: بحث تأثیر سنجش پژوهش بحثی است که به سیاست‌گذاری دولتی وارد می‌شود. دولت‌ها به این موضوع علاقه‌مند هستند. در ایالات متحده هزینه‌های زیادی در این زمینه انجام شده است و این موضوع اهمیت زیادی پیدا کرده تا سرمایه‌ها در بخش‌هایی که سودمندی کم‌تری وجود دارد صرف نشود.
وی اظهار کرد: در زمان ارزیابی تأثیر پژوهش، خروجی‌های پژوهش اهمیت پیدا می‌کند و باید دسته‌بندی شوند. سه دسته برونداد قابل تشخیص است: دسته اول برون‌دادها مثل مقالات و کتاب‌ها هستند. دسته دوم برآیندها یا outcome و دسته سوم تأثیر آن‌ها است. باید توجه داشت که سنجش همه این‌ها یکسان نیست.
اسدی با ذکر مثالی به تشریح این سه دسته برونداد پرداخت و گفت: در ۴،۵ سال اخیر موضوع همه‌گیری کرونا مطرح شد و در این زمینه مطالعات و پژوهش‌هایی انجام شد. پژوهش‌ها در حوزه پزشکی به تولید واکسن، داروهای مختلف، تهیه فلوچارت‌ها و گایدلاین‌ها منجر شد که این‌ها می‌توانند دستاوردهای این حوزه پژوهش باشند. سنجش این دستاوردها کاری است که نیاز است گروه دیگری به بررسی آن بپردازند که این لایه دوم تأثیر پژوهش را تشکیل می‌دهد. لایه سوم نیز اثراتی است که تا سال‌ها بعد ممکن است ایجاد شود. این اثرات به مرور و به‌تدریج انجام می‌شوند و دشواری کار سنجش تأثیر پژوهش در این بخش است.
وی گفت: یکی از مشکلات هزینه‌بر بودن این مطالعات است و برای انجام آن منابع مالی زیادی مورد نیاز است. اگر بخواهیم تحلیل جامعی بر تأثیر پژوهشی داشته باشیم باید صدها میلیون تومان صرف کنیم. این کار ارزش دارد و نمی‌توان گفت چون سخت و زمان‌بر و هزینه‌بر است، انجام نمی‌دهیم.
ضرورت راه‌اندازی نظام سنجش تأثیر پژوهش در ایران
عضو هیئت‌علمی دانشگاه شاهد در خصوص ضرورت راه‌اندازی نظام سنجش تأثیر پژوهش ملی در کشور گفت: در کشورهای مختلف نظام‌های سنجش تأثیر ملی ایجاد شده است. باید واقع‌نگر بود و در ایران نیز باید نظامی برای سنجش تأثیر پژوهش طراحی کرد. امید است که پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود به یک نظام ملی منجر شود. سامانه طراحی شده برای سنجش تأثیر پژوهش می‌تواند پایه‌ای برای این موضوع باشد ولی باید توجه داشت که با یک پژوهشگر و یک گروه پژوهشی، نمی‌توان این نظام را راه‌اندازی کرد. بلکه بخش‌های مختلف مثل وزارت علوم، معاونت علمی و سایر بخش‌های دخیل باید در این زمینه همکاری کنند.
اسدی نقدی در مورد توجه به موضوعات و محورهای مختلف در سنجش تأثیر پژوهش مطرح کرد و گفت: برای مثال در یک پژوهش در حوزه پزشکی که در بیمارستان انجام شده، تأثیر در بعد بهداشت و سلامت بیشتر از تأثیر در بعد فرهنگی است. بنابراین باید در حوزه‌های موضوعی مختلف تأثیر پژوهش در ابعاد مختلف جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
وی نقد دیگری نیز در مورد روش‌شناسی مطالعه مطرح کرد و اظهار کرد: روش‌شناسی این مطالعه از نظر پژوهشی مناسب بوده ولی افرادی که با آن‌ها مصاحبه انجام شده، محدود بودند. همچنین بهتر بود در این مطالعه علاوه بر مصاحبه، از شواهد علم‌سنجی و روش‌های تکمیلی برای تأیید بیشتر معیارها و سنجه‌ها استفاده می‌شد.
گاهی انجام پژوهش، تمرین تحقیقاتی و پژوهش است؛ نه حل مشکلات کشور
دکتر فریبرز درودی؛ استادیار گروه پژوهشی علم‌سنجی و تحلیل اطلاعات ایرانداک در این جلسه به نقد موضوع حل مشکلات کشور توسط فعالیت‌های پژوهشی اشاره کرد و گفت: اخیراً در کشور عنوان می‌شود که فعالیت‌های پژوهشی تا چه اندازه توانسته‌اند مشکلات را حل کنند. شاید این این گفته تا حدی درست باشد ولی نکاتی وجود دارد که مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛ نوشتن مقالات شاید گاهی حل مشکل نبوده بلکه اشتراک‌گذاری نتایج بوده است.
وی تاکید کرد: قرار نیست همه پژوهش‌ها مشکلات را حل کند و ناظر به حل یک مشکل اساسی در کشور باشد. در بسیاری مواقع انجام پژوهش، تمرین تحقیقاتی و پژوهش است نه حل مشکلات کشور. این نکته قابل توجه است که در کشورهای توسعه‌یافته نیز همه پژوهش‌ها تأثیر زیادی در حل مشکلات جامعه ندارند.
درودی به نقش مسائل فرهنگی و اجتماعی در اثرگذاری پژوهش‌ها اشاره کرد و گفت: بخش عمده و اساسی این موضوع مربوط به تحصیلات ابتدایی در آموزش و پرورش است. ویژگی‌های رفتاری و خلق‌وخو در مراحل ابتدایی رشد افراد شکل می‌گیرد. بخشی از این سیاست‌گذاری در این مورد فراتر از وزارت علوم و مربوط به آموزش و پرورش است.
دکتر رضا رجبعلی‌بگلو؛ عضو هیئت علمی ایرانداک و مدیر جلسه در جمع‌بندی گفت: ره‌اندازی سامانه سنجش تأثیر پژوهش یک آغاز است و کنشگران مختلف این موضوع باید سهم خود را در این زمینه انجام دهند.
وی خاطر نشان کرد: این تصور که این سامانه انقلابی در این حوزه باشد، انتظاری دور از ذهن است؛ بلکه این شروعی است که باید ادامه‌دار باشد.
