آیه «فَلَا تَقْهَر»؛ قاعده مهندسی رفتار در حکمرانی اسلامی

گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم: در منظومه اخلاق اسلامی، رسیدگی به ایتام نه تنها یک توصیه انسانی، بلکه یک وظیفه دینی است که در متن قرآن کریم و سیره پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت (ع) به آن بارها تأکید شده است. نگاهی به میراث روایی و تاریخی مسلمانان، نشان می‌دهد که بزرگان دین، تنها به حمایت مالی از ایتام بسنده نکرده‌اند، بلکه خود را موظف به همسان‌سازی شرایط، هم‌دلی عملی و همراهی مستمر با آنان می‌دانستند.

از جمله آموزه‌های قرآنی که به جایگاه رسیدگی به یتیمان اشاره دارد، آیات 8 و 9 سوره «الضحی» است، آنجا که خطاب به پیامبر(ص) آمده: «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى… فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ»؛ این آیات نه تنها بر سابقه یتیمی پیامبر دلالت دارد، بلکه نوع تعامل با یتیم را نیز مشخص می‌کند: قهر، بی‌اعتنایی و برتری‌جویی ممنوع است.

الگویی زنده از سیره علوی در عصر ما

در روزگاری نه‌چندان دور، صحنه‌ای از یک دیدار صمیمانه میان شهید آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید جمهوری اسلامی ایران و جمعی از کودکان یتیم، بار دیگر این سیره نبوی و علوی را در ذهن‌ها زنده کرد. در حالی‌که برای او پشتی‌ای مخصوص گذاشته شده بود، اما وقتی دید کودکان یتیم پشتی ندارند، از تکیه دادن خودداری کرد و همانند آن‌ها، روی زمین ساده نشست.

این حرکت کوچک و بی‌ادعا، پژواکی از رفتار امام علی (ع) در شب‌های بی‌پناهی یتیمان کوفه بود؛ امامی که نه‌تنها نان بر سفره یتیمان می‌گذاشت، بلکه با آن‌ها بازی می‌کرد، بر دوش خود آب می‌برد و گاه خود را پدر آنان می‌نامید.

نگاهی از منظر فقه و اخلاق

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان می‌نویسد: تعبیر «قَهْر» در آیه «فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ» به معناى غلبه کردن بر کسى است، اما نه تنها غلبه کردن، بلکه غلبه همراه با خوار کردن او، و قهر به یک یک این دو معنا هم گفته مى‌شود.

بنا بر این، قهر تنها به معنای خشونت فیزیکی نیست، بلکه به گفته مفسران هرگونه رفتار تحقیرآمیز، بی‌اعتنایی و تکبر را شامل می‌شود. در تفسیر المیزان، علامه طباطبایی(ره) با دقتی ویژه اشاره می‌کند که این آیه ناظر به «روحیه استعلاء» در برابر یتیمان است؛ روحیه‌ای که باید از عرصه حکمرانی اسلامی به‌طور کامل زدوده شود.

دکتر محمدحسین قاسمی، استاد دانشگاه و پژوهشگر مطالعات اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم با اشاره به اهمیت «همسان‌سازی» در مواجهه با اقشار آسیب‌پذیر گفت: «در سنت اسلامی، اصل کمک به یتیمان همراه با رعایت عزت نفس آن‌هاست. یعنی نه‌فقط دستگیری، بلکه هم‌نشینی به دور از تفاخر و برتری‌طلبی. به همین دلیل، بسیاری از علمای اخلاق تأکید کرده‌اند که کمک به یتیم اگر با نوعی نگاه از بالا انجام شود، نه‌تنها بی‌اثر، بلکه مخرب خواهد بود.»

او خاطرنشان کرد: «آیه "فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ" قاعده‌ای اساسی در مهندسی رفتار حاکمان در جامعه اسلامی است. برتری‌جویی حتی به‌صورت ظریف، می‌تواند یتیم را از احساس تعلق اجتماعی محروم کند و این ضد غایت جامعه قرآنی است. در نظام اسلامی، مسئول نه فقط باید به یتیم خدمت کند، بلکه باید خود را از جایگاه برتری خارج کند و به سطح رفاقت و هم‌نشینی برسد. تفاوت در سطح نشستن، نحوه پذیرایی یا حتی نگاه سنگین می‌تواند مصداق قهر باشد.»

او ادامه داد: «رفتارهایی مانند هم‌نشینی و عدم تکیه دادن شهید رئیسی در برابر کودکان یتیم، در عین سادگی، مصداق بارز اخلاق نبوی و فقه اجتماعی اسلامی است؛ این یعنی فهم عملی از شأن انسان مؤمن در برابر محرومان.»

سیره اهل‌بیت (ع)؛ بالاتر از انفاق

در روایت مشهوری از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «هر کس یتیمی را کفالت کند تا او را بی‌نیاز سازد، خداوند بهشت را بر او واجب می‌کند.»

اما باید توجه داشت که سیره اهل بیت، تنها به کفالت مالی محدود نمی‌شود. در رفتار اهل بیت (ع) نمونه‌هایی از دیدار مستقیم با یتیمان، مهرورزی، هم‌صحبتی و حفظ کرامت آنان دیده می‌شود که نشان از نگاه فراتر از کمک اقتصادی دارد.

در عین حال سیره پیامبر اسلام (ص) و امیرالمؤمنین امام علی (ع) نشان می‌دهد که برخورد با یتیمان، نه با ترحم سطحی، بلکه با هم‌نشینی، هم‌دلی و حتی اولویت‌دادن به آنان در تصمیم‌گیری‌ها همراه بوده است. امیرالمؤمنین (ع) در دوران خلافت خود بارها شبانه آذوقه بر دوش می‌گذاشت و بی‌سروصدا به خانه یتیمان می‌رفت؛ نه‌فقط برای نان رساندن، بلکه برای نشاندن لبخند بر لب آنان، بازی با کودکان و بازگرداندن حس کرامت به آنان.

وقتی مسئول، الگوی اخلاق شد

در جهانی که مسئولان گاه با تشریفات و مرزهای طبقاتی شناخته می‌شوند، تصویر رئیس‌جمهوری که در میان کودکان یتیم بی‌پشتوانه می‌نشیند، نه‌تنها یک رفتار انسانی، بلکه یک بیانیه عمیق از سبک حکمرانی اسلامی است؛ سبکی که بر محور عدالت، همدلی و حضور بی‌تکلف در میان محرومان بنا شده است.

سنت «همسان‌سازی» با نیازمندان، نه نماد ساده‌زیستی نمادین، بلکه نهادینه کردن مفهوم هم‌دردی واقعی در جامعه‌ای است که هنوز هم بسیاری از کودکان، زیر سقف آسمان در حسرت یک تکیه‌گاه گرم زندگی می‌کنند.

.

انتهای پیام/